Blog

Mijn Blog

Blog

« Back to Blog « Older Entry | Newer Entry »

Schuld en Boete

Posted on 19 August, 2015 at 4:44

In sommige politieke debatten wijzen deelnemers nogal eens met de beschuldigende vinger naar hele bevolkingsgroepen. Die zijn dit of die zijn dat en daar zijn ze met zijn allen verantwoordelijk voor, is dan de teneur van hun bijdragen. Soms, maar zeker niet altijd ziet men kans om met statistieken in de hand aan te tonen dat binnen de betreffende bevolkingsgroepen inderdaad bepaald negatief gedrag vaker dan gemiddeld voorkomt. Nadere beschouwing leert vrijwel altijd echter ook dat het binnen die groep een minderheid is die zich zo gedraagt. Toch worden individuen uit zo'n groep geregeld aangesproken op het gedrag van die anderen. Sterker nog ze worden zelfs beschuldigend nagewezen, alsof zij dat gedrag ook vertonen. Ze moeten boeten voor daden waar ze zelf geen schuld aan hebben.

Er lijkt iets goed mis met het denken in groepen als het om gedrag van mensen gaat. Grappig is in dit verband dat de grote Nederlandse historicus Huizinga daar tijdens de crisis van de jaren dertig ook al melding van maakte. Het verontrustte hem in 1935 al. Natuurlijk kan het handig zijn om de bevolking in groepen in te delen om een probleem te analyseren. Maar hoe absoluut zijn die categorieën? Deze maatschappij bekijkt vrijwel alles door een financiële bril, maar zelfs de verdeling van mensen in inkomensgroepen is niet absoluut. Ben je rijk als je een groot vermogen hebt? Zeker, maar wat nou als je daarnaast een laag inkomen hebt? Of van de andere kant bekeken. Is iedereen met een laag inkomen arm? Al eeuwen zien veel arme mensen kans om op slimme wijze hun inkomen te vergroten. Ze doen dat vaak buiten het zicht van de overheidsdienaren. Uiteraard bestaan er tendentieel verschillen tussen arm en rijk, maar absoluut zijn zelfs financiële criteria niet.

Iets dergelijks geldt voor veel andere categorieën waarin de bevolking wordt ingedeeld. Trouwens over welke bevolking hebben we het hier? De Nederlandse? Ook die is niet eenduidig. Er wonen heel wat mensen met een Nederlands paspoort buiten de grenzen van het Koninkrijk. Binnen die grenzen wonen mensen met een ander paspoort en dan zijn er ook nog mensen met meer dan één paspoort. Wie zijn nou de echte Nederlanders? De autochtonen, die men in negentiende eeuwse statistieken trouwens nog inboorlingen noemde? Dit is een typisch geval van een beleidscategorie, gemunt om mensen binnen de landsgrenzen verschillend te behandelen. Natuurlijk is het mogelijk om die te hanteren. Maar er lopen veel autochtonen rond die naar naam en zelfs uiterlijk overduidelijk afstammen van Franse Hugenoten. Sommigen van hen gaan nog steeds naar de église wallone en spreken daar Frans, maar wel vallen ze inmiddels binnen de categorie autochtoon. Ook zijn er de autochtone Nederlanders met roots in het voormalige Nederlandsch Oost-Indie die nog met weemoed praten over tempo doeloe. Voor deze groep heeft men een aantal goocheltrucs moeten toepassen om ze buiten de categorie niet-westers allochtoon te kunnen houden. Het geeft maar aan hoe moeilijk het is om zelfs iedereen met een Nederlands paspoort als allemaal hetzelfde te zien.

Zijn al die verdelingen dan gedachtespinsels of in gewichtiger klinkende termen 'sociale constructies'? Volgens die theorie zijn ze bedacht met een bepaald doel en bestaan ze eigenlijk niet. De bioloog Dawkins heeft eens gezegd dat hij zich afvroeg waarom iedereen die in de theorie van de sociale constructies (echt ‘slimme’ mensen spreken liever over constructen) gelooft niet op een vliegend tapijt naar de vele congressen komt waar men hierover debatteert. Dat lijkt mij ook. Natuurlijk zijn veel indelingen geconstrueerd, bedacht, om een beter begrip te krijgen van de wereld om ons heen. Dat geldt ook voor begrippen als sekse, ras of klasse. Mannen en vrouwen bestaan ja, daar zijn we het allemaal over eens, maar tegelijk bestaan er mensen die er een beetje tussenin hangen en zich niet volledig man of vrouw voelen. Ook zijn er mannen die naar het vrouwelijke neigen en omgekeerd. Klassen bestaan ook, er zijn nu eenmaal mensen die eigenaar zijn van de productiemiddelen en anderen in loondienst hebben en er zijn mensen die dat niet hebben. Ook hier bestaan mensen die daar weer een beetje tussenin hangen. Rassen daarentegen bestaan niet binnen de mensheid. Ooit heeft men op grond van een aantal uiterlijke kenmerken de mensheid in een aantal groepen verdeeld, maar die zeggen meer over de geografische oorsprong van die mensen dan over hun biologische gesteldheid. Die verdeling is inmiddels trouwens zo onzinnig uit haar voegen gegroeid dat het voor kan komen dat iemand in de VS Afro-Amerikaan heet te zijn, maar meer genetisch materiaal deelt met een blonde Zweed dan met een gitzwarte Congolees. Wat natuurlijk wel bestaat zijn kleurverschillen tussen mensen, maar dat gaat in een zeer glijdende schaal. Mensen met een zeer afwijkende kleur ten opzichte van de grote meerderheid in een populatie vallen natuurlijk wel op en als ze dan ook nog eens van een andere etniciteit zijn (‘buitenlanders’) dan is er in ieder geval grond voor discriminatie. Maar voor die houding is meer nodig dan alleen kleur of nationale afkomst. Het lijkt erop dat de xenofobe woede zich tegenwoordig niet meer richt op donkere Surinamers zoals dertig jaar geleden het geval was, maar veel meer op de over het algemeen lichtere bewoners van Noord-Afrikaanse afkomst. Dat maakt de in sommige kringen gangbare indeling van de bevolking in zwart en wit op zijn minst twijfelachtig.

Maar goed om onderzoek te doen of beleid uit te stippelen is het een handig hulpmiddel (tool noemen ze dat tegenwoordig) om mensen in categorieën te verdelen; dat geeft wat meer zicht op de sociale werkelijkheid. Maar kunnen we die categorieën ook gebruiken om individuen verantwoordelijk te houden voor gedrag van anderen uit diezelfde categorie? Zijn alle Marokkanen in Nederland verantwoordelijk voor de overlast of misdaden van anderen uit die groep? Lijkt me niet. Ieder mens is verantwoordelijk voor zijn eigen daden, niet voor die van zijn vader, niet voor die van zijn kinderen en niet voor die van de buurvrouw. De ene mens met een rot jeugd gaat de criminaliteit in, een ander met vrijwel dezelfde jeugd wordt Heilsoldaat. De een terroriseert de buurt waar hij woont, maar zijn zus is actief bij de Voedselbank. Er zijn mannen die vrouwen verkrachten, maar dat doen we toch echt niet allemaal.

We kunnen mensen die tot een bepaalde volgens welke criteria dan ook vastgestelde bevolkingsgroep behoren kortom niet verantwoordelijk houden voor het gedrag van anderen. Ook niet voor gedrag uit het verleden. Maxima is niet schuldig aan het optreden van haar vader. Ook kunnen we de huidige Turken niet ter verantwoording roepen voor het feit dat hun voorouders in 1822 bijna 30.000 bewoners van het Griekse eiland Chios afvoerden naar de slavenmarkten van de Levant en Noord-Afrika. De kinderen (als hij die heeft) van Holleeder dragen geen verantwoordelijkheid voor zijn misdaden. Wel zou het ze sieren als ze afstand doen van een eventuele erfenis als die is opgebouwd met die criminele activiteiten. Dat zal trouwens nog niet eenvoudig zijn, want welk deel is afkomstig van criminaliteit of onmenselijke praktijken? En hoe ver terug in de tijd mag je daarbij gaan? Is er sprake van een eeuwig vruchtgebruik en mogen alle rendementen worden toegerekend aan het oorspronkelijke vermogen? Maar goed, het gaat om het idee.

De meeste mensen zullen de bovenstaande gedachtegang onderschrijven. Wat ik me dan toch afvraag is waarom er mensen zijn die de tegenwoordige Nederlanders verantwoordelijk houden voor verschrikkelijke daden die in het verleden door Nederlanders zijn gepleegd. Zij praten alsof ze zelf op de suikerplantages in Suriname hebben geploeterd. Zij beschuldigen 'witten' (dat is nog eens een constructie) ervan dat hun voorouders daaraan deel hebben genomen en eisen excuses. Twee slavernijmonumenten zijn niet genoeg, er moet meer komen. Het gaat hier overigens om een tamelijk klein groepje afstammelingen van slaven aangevuld met intellectuelen die nadat de arbeidersklasse ze als revolutionair potentieel in de steek heeft gelaten nu hun energie richten op de strijd van wit tegen zwart. Een klein groepje dat veel reuring maakt en soms serieus genomen wordt.

De omvang van de groep doet er uiteraard niet toe, de vraag is of ze het gelijk aan hun kant hebben. Ben ik, om het maar even in het persoonlijke vlak te trekken, als blanke Nederlander verantwoordelijk voor de daden van de machthebbers uit vroeger eeuwen. Rust er op mij een soort erfzonde voor de schandelijke handel in Afrikaanse slaven, hun tewerkstelling op de Surinaamse en Antilliaanse plantages, het treuzelen met hun vrijlating en het feit dat hun vroegere eigenaren financieel werden schadeloosgesteld terwijl de vrijgelatenen nog een tijd als horigen op de plantages moesten blijven werken?

Eerlijk gezegd, denk ik van niet. Ik geloof niet in de erfzonde uit het Oude Testament maar ook niet in deze moderne variant. Ik kan niet verantwoordelijk worden gehouden voor de daden van vroegere Nederlanders van wie het nog maar de vraag is of ze mijn voorouders zijn. De inkomsten uit de slavenhandel en de slavernij zelf zijn ten goede gekomen aan een bovenlaag in het toenmalige Nederland waar mijn eigen voorouders niet toe behoorden. Ook de heersers uit het moederland van de slaven die hun handelswaar aan de Europese handelaren verkochten, hebben er trouwens goed aan verdiend, maar de kans dat ik van deze Afrikanen afstam is wel heel erg klein. Dat we gezamenlijke voorouders hebben, is daarentegen weer wel vrijwel zeker. Maar laten we ons beperken tot de verdiensten aan Nederlandse kant. Of van die verdiensten iets is doorgesijpeld naar het heden is niet te bepalen, maar ik weet wel dat het toen in ieder geval niet bij mijn directe voorouders terecht kwam. Die moesten hier in grote meerderheid ook keihard werken en werden even keihard uitgebuit (lees het boek Blanke Slaven van Domela Nieuwenhuis er maar eens op na).

Daar komt nog bij dat alles wat onder de vleugels van de Nederlandse staat gebeurde niet werd gesanctioneerd door diezelfde grote meerderheid van de bevolking. Die meerderheid waren de boeren en de arbeiders die onder een regiem leefden dat in het Burgerlijk Wetboek had opgenomen dat bij een conflict tussen meester en knecht de eerste ‘op zijn woord’ werd geloofd. Pas vanaf 1919 kreeg de meerderheid van de Nederlandse bevolking (en daarbij werd niet gekeken naar ras of geloof, maar slechts naar het Nederlanderschap) het recht om de eigen regering te kiezen.

Nu kan iemand misschien denken dat het dan dus wel mogelijk is verantwoordelijkheid te dragen voor de uitbuiting waar de bevolking van Indonesië onder heeft geleden. Maar bij de soevereiniteitsoverdracht zijn de toenmalige regeringen overeengekomen elkaar voor de toekomst te vrijwaren. Alle staatsrechtelijke rechten en plichten gingen over op de regering van de Republiek.

Iemand zou nog kunnen tegenwerpen dat ik me op sommige momenten wel identificeer met daden, voorwerpen en ideeën uit het verleden van Nederland. Ik ben toch dat type dat zijn bedrijfje naar Erasmus heeft genoemd en die zijn trots heeft uitgesproken over het feit dat ‘Nederland’ zich tussen 1568 en 1648 heeft vrijgevochten van vreemde overheersing? En zelfs een akkefietje als de tocht naar Chatham of de verovering van de Zilvervloot roept wel iets van chauvinisme bij me op. Ja, ik ben ook maar een mens. Maar maakt mij dat verantwoordelijk voor die daden? Ik zou niet weten waarom, temeer daar ik ook oog heb voor de negatieve kanten van Erasmus, Michiel de Ruyter en Piet Hein. De eerste was een antisemiet, de tweede strafte zijn personeel op onmenselijke wijze en was evenals de tweede waarschijnlijk ook betrokken bij slavenhandel. Alles wat zij hebben verricht om die reden afwijzen, leidt ertoe dat er geen enkel lichtpuntje in de geschiedenis meer te vinden is. Marx sprak zich jaren na Erasmus ook antisemitisch uit en slavernij is sinds duizenden jaren een constante in de menselijke geschiedenis. Mogen we het Colosseum daarom niet mooi vinden en moeten de Italianen zich schuldig voelen over de brute wijze waarop Crasus de Spartacusopstand neersloeg?

Ieder mens is verantwoordelijk voor zijn eigen daden. Zelfs als hij zich door omstandigheden of voorschriften gedwongen voelt. Men kan zich er niet op beroepen tot een bepaalde klasse, ras, sekse of leeftijdsgroep te behoren om gedrag te rechtvaardigen. Een slechte jeugd is geen excuus, een Befehl is geen excuus, niets is een excuus. Degene die de trekker overhaalt is als enige verantwoordelijk voor het schot. Aangezien ik er vroeger niet was en geen erfenis uit een slavernijverleden heb gekregen, ben ik niet verantwoordelijk voor de wandaden van toen. Ook al ben ik een 'witte' man van in de zestig die juicht als het Oranje-elftal wint, toch voel ik me niet schuldig aan daden van anderen uit het verleden en hoef ik er dus ook niet voor te boeten.

Categories: None